Vladan Trijić
Narodna biblioteka Srbije
vladan.trijic@nb.rs

Govor hartije

Stanković, Radoman. Vodeni znaci hilandarskih srpskih rukopisa XVI veka. Beograd: Narodna biblioteka Srbije, 2010.

Nakon Vodenih znakova hilandarskih srpskih rukopisa XIV–XV veka iz 2007, vodeći srpski filigranolog Radoman Stanković objavio je i potpuni filigranološki opis i album vodenih znakova rukopisnih knjiga XVI veka iz iste zbirke.

U pogledu strukture, ova knjiga skoro da se ne razlikuje od prethodne. Nedostaje joj jedino predgovor na francuskom jeziku. Ostali sastavni delovi se podudaraju i raspoređeni su istim redosledom: "Predgovor" (str. 9-28), "Filigranološki opis" (str. 29-102), "Skraćenice i literatura" (str. 103-109), "Filigranološki album" (str. 111-264), registri "Rukopisi sa vodenim znacima datim u albumu" (str. 267-273), "Vodeni znaci po azbučnom redu naziva" (str. 274-291) i "Hronološki registar" (str. 292-297). Knjiga se završava rezimeima na francuskom i ruskom jeziku (str. 299-302).

U "Predgovoru" se nalazi autorova analiza vodenih znakova na hartiji hilandarskih ćirilskih rukopisa XVI veka. Iz njega saznajemo da je najzastupljeniji vodeni znak na tom papiru kotva, filigran karakterističan za hartiju italijanskog porekla. Već to je dovoljna potvrda da je papir za hilandarski skriptorijum, ali i za druga srpska pisarska središta (budući da je deo knjiga manastiru poklanjan ili u njega sklanjan iz skoro svih krajeva nastanjenih Srbima) i tokom ovog stoleća nabavljan prevashodno iz Italije.

Istom zaključku vodi i prisustvo kontramarki kao skoro obaveznog pratećeg elementa vodenih znakova u navedenom periodu. Ova, najkrupnija promena u izradi hartije od pojave filigrana, podrazumeva dodatno obeležavanje tabaka hartije, obično otiskivanjem inicijala. U početku obeležje venecijanskih mlinova hartije, ovaj vid dodatne zaštite robne marke jednog proizvođača i garancije kvaliteta njegovog proizvoda, tokom XVI veka raširio se i ustalio i u ostalim mlinovima papira u severnoj i srednjoj Italiji, a kasnije i van Apeninskog poluostrva.

Stanković je kopirao i datovao čitav niz filigrana koji nisu bili od ranije poznati u srpskim rukopisnim knjigama ili se u njima retko javljaju. Do sada nepoznate varijante pojedinih vodenih znakova pripadaju prvoj (slovo P, slovo T u krugu, zaprežna kola i točak) i petoj deceniji XVI veka (vaza sa cvećem, globus u ruci, slovo P sa krstom i putačom, maska, vepar, dupla kotva sa jednostranim kracima i alkom). Autor ih je datirao pomoću albuma u kojima je zastupljena građa prikupljena širom evropskog kontinenta (trudom Brikea, Pikara, Tromonina i Laucevičijusa, kao i Lihačova, Gspana, Klepikova, Budke, Mareša, itd). Osim toga, čitav niz vodenih znakova predstavljenih u knjizi malo je zastupljen u srpskim rukopisima. Među njima su pojedine varijante filigrana anđeo u krugu sa zvezdom i kontramarkom V, kotva, krug sa krstom i inicijalima MAT, orao u krugu, rukavica sa cvetom i drugi.

U "Predgovoru" autor iznosi i pregled rukopisnih knjiga i za njih karakterističnih vodenih znakova prema deceniji nastanka. Svaka od tih celina propraćena je ilustracijom sa vodenim znacima iz rukopisa odgovarajućeg perioda.

"Filigranološki opis" sadrži filigranološku analizu i dataciju 122 hilandarska rukopisa XVI veka. Od tog broja, 9 su konvoluti, kodeksi sastavljeni od više zasebno datiranih rukopisnih celina, a 14 su rukopisni fragmenti. Opisi se sastoje od signature, naziva i autorove datacije knjige, kao i popisa svih u njoj sadržanih vodenih znakova sa izvorima i vremenom nastanka paralela na osnovu kojih su datirani. Autor je komparativni materijal pronalazio u filigranološkoj zbirci Arheografskog odeljenja Narodne biblioteke Srbije i štampanim filigranološkim priručnicima, a prema procentu sličnosti sa znakom koji datira, on paralele karakteriše kao identične, vrlo slične, slične ili samo kao odgovarajuće, šire datirane tipove filigrana. Treba napomenuti da je datirana i mlađa hartija, dodavana prilikom naknadnog popravljanja knjiga. Time je ukazano na trajnost njihovog korišćenja, važan detalj istorijata rukopisa.

Veoma detaljni opisi koji obuhvataju sve varijante vodenih znakova prisutnih u rukopisima, prepoznatljivo su obeležje filigranološkog metoda koji je izgradio Radoman Stanković. Svrha takvih opisa je da dovedu do što pouzdanije datacije rukopisnih knjiga. Oslonjen na obilje komparativne građe koja se decenijama sukcesivno uvećava, posebno kada je reč o vodenim znacima iz srpskih rukopisnih zbirki, autor ostaje veran srazmerno uskom, desetogodišnjem periodu kao najčešćem vremenskom okviru svojih datacija. Naravno, Stanković preuzima tačnu godinu nastanka, ukoliko ona postoji u zapisu na knjizi, a filigrani je potvrđuju. Jedino u slučaju fragmenata koji ne sadrže vodeni znak, on pribegava dataciji vekom nastanka na osnovu stukture sita za pravljenje hartije, odnosno rasporeda pontizoa i veržera na njemu.

Najveća inovacija u pogledu opreme knjige zasluga je tehničkog urednika Rageba Kokaša. Reč je o ilustraciji koja prati opis svakog vodenog znaka. Time je u punoj meri nadoknađen nedostatak jednog od dva osnovna modela organizacije filigranoloških albuma pojedinačnih rukopisnih zbirki. Naime, dok su filigranološki opisi uvek raspoređeni prema signaturama rukopisa, građa u albumima, pored signaturnog načela, može biti prikazana i prema azbučnom ili abecednom poretku naziva filigrana. Prioritet sagledavanja celine jedne zbirke nameće prvi metod kao bliskiji arheografima ostalih specijalnosti, dok su filigranolozi naklonjeniji drugom sistemu, koji olakšava korišćenje albuma u daljim datiranjima. Novinom o kojoj je reč, a koju smo prvi put u našoj sredini mogli da vidimo u jednoj od prethodnih knjiga istog autora (Filigranološki opis i album grčkih rukopisa XV–XIX veka Centra za slovensko-vizantijska proučavanja "Prof. Ivan Dujčev", Sofija, 2006), razlika između ova dva metoda je obesmišljena. Njome je korisnicima omogućen celovit uvid u vrstu hartije korišćene za izradu rukopisa na osnovu opisa, a raspored građe u albumu pogodan je za dalji rad na datiranju.

"Filigranološki album" čine kopije 874 vodena znaka, izrađene u razmeri 1:1 kako bi mogle da posluže za dalje komparacije. Kao što je već napomenuto, među znacima je dominantna kotva sa tri osnovna tipa – jednostruka, jednostruka duplih krakova i dvostruka – i četiri osnovna podtipa – sa zvezdom, sa uglastim trolistom, sa oblim trolistom i sa uglastim četvorolistom. Prisutni su i neki njeni ređi tipovi: sa lepezom, sa uglastom višekrakom zvezdom, sa krstom i alkom, u duplom krugu bez zvezde, kao i dupla kotva sa jednostranim kracima. S obzirom na veliki broj varijanti ovog filigrana, ne čudi što kotva zauzima skoro polovinu albuma (425 kopija). Osim kotve, tokom čitavog XVI veka, široko su zastupljeni vodeni znaci volovska glava i vepar. Takođe, u prvoj polovini stoleća nezaobilazni su kardinalski šešir, terazije i rukavica, u osmoj i devetoj deceniji javlja se više tipova vodenog znaka grb, a u najmlađim analiziranim rukopisima ima i hartije sa filigranom kruna, karakterističnim za naredni, XVII vek.

Ni ovog puta nisu izostali detaljni registri koji omogućavaju svrsishodno korišćenje ovog specifičnog tipa stručno-naučne literature. U njima je građa popisana prema signaturi rukopisa (sa brojevima vodenih znakova u albumu i datacijom), prema nazivima filigrana (sa signaturama rukopisa u kojima se nalaze i datacijom) i prema hronološkom načelu (sa signaturama rukopisa).

Nova Stankovićeva knjiga donosi precizniju i pouzdaniju dataciju hilandarskih rukopisa XVI veka. Do sada relevantno datiranje, sadržano u nezaobilaznom Katalogu ćirilskih rukopisa manastira Hilandara Dimitrija Bogdanovića, zasnovano je na izboru vodenih znakova napravljenom u cilju određivanja šireg vremenskog raspona (polovine ili, u najboljem slučaju, četvrtine veka) u okviru kog su rukopisi mogli da nastanu. Sada je datacija precizirana u najvećem broju slučajeva; na primer, decenijom nastanka su datirani rukopisi prethodno samo načelno određeni XVI stolećem (Hil 82, 109, 190, 432, 479, 484 i 631) .

Ukazaćemo na još neke rukopise koje Radoman Stanković datira značajno drugačije od starije literature. Ranije su, pogrešno, u XVII vek bili smešteni Praksapostol volinski (Hil 71, 1545/55) i Molitvenik (Hil 365, 1545/55). Četvorojevanđelje (Hil 27) koje je dosad datirano početkom XVI veka i Psaltir (Hil 122) za koji se smatralo da je nastao sredinom veka, u stvari potiču iz njegove poslednje decenije. Za sredinu veka su vezivani i rukopisi Minej skraćeni (Hil 355) i Zbornik (Hil 481), a oni datiraju iz 1500/20, odnosno iz 1580/90. Ruskoslovenski prepis Knjige Josifa Flavija (Hil 281) koji je poslužio kao predložak za poznati srpskoslovenski prevod ovog teksta, izrađen u Karejskom pirgu 1585 (Hil 280), potiče iz 1540/50, a ne iz treće četvrtine veka. Proskomidija hilandarska (Hil 510), u kojoj najstariji pomen datira iz 1597. godine, pisana je na nešto starijoj hartiji sa vodenim znacima iz 1570/80, što nije neuobičajeno. Nasuprot tome, čudi primer Mineja za jun (Hil 244) koji je, prema zapisu, nastao 1576. kao dar manastiru Gračanici, dok vodeni znaci govore da je njegova hartija mlađa i da potiče iz 1590/1600!

Nova datacija ispravlja i zablude o vremenu delovanja pojedinih pisara koji su ostavili svoje potpise, ali ne i godinu prepisivanja rukopisa. Tako je pisar Hrana bugarskom redakcijom staroslovenskog ispisao Četvorojevanđelje (Hil 39) u godinama između 1555. i 1565, a ne u drugoj četvrtini XVI veka; u slično vreme (1565/75. umesto, kako se smatralo, u prvoj četvrtini stoleća), monah Zosim prepisuje Služabnik (Hil 322), najzad, đakon Teodor ne piše Časoslov (Hil 349) krajem XV, već u drugoj deceniji XVI veka.

Objavljivanjem knjige Vodeni znaci hilandarskih srpskih rukopisa XVI veka napravljen je važan korak ka upotpunjavanju fonda filigrana srpske rukopisne knjige. Ostaje nada da će u narednom periodu biti zaokružena celina opisa hartije i filigranološkog datiranja najočuvanije srpske rukopisne zbirke, obradom njenih rukopisa nastalih u XVII i XVIII veku.