Mr Milica Crnojević
Narodna biblioteka Srbije
milica.crnojevic@nb.rs

Bibliografija časopisa Dabro-bosanski Istočnik

Radulović, Zdravka. Bibliografija časopisa "Dabro-bosanski Istočnik": (1887-1911). Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet Univerziteta, Institut za teološka istraživanja, 2010.

Bibliografija Dabro-bosanskog Istočnika (1887-1911) rađena je kao magistarska teza pod mentorstvom prof. dr Vojislava Maksimovića i odbranjena na Filozofskom fakultetu u Sarajevu 1988. godine. Za potrebe objavljivanja u okviru Projekta Bibliografije srpske teologije, čiji je osnivač i urednik prof. dr Bogoljub Šijaković, bibliografska građa dopunjena je sa preko 1.500 bibliografskih jedinica, a uvodna studija, raspored građe i registri, znatno prerađeni.

Već i površno listanje otkriva aktuelnost ove teme i danas, a kamoli u vreme kada je branjena. Bila je potrebna hrabrost za odbranu ove teze pred, pretpostavljamo, prepunom salom Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Prava tema za pravu osobu – Zdravku Radulović, načelnicu Bibliografskog odeljenja Narodne biblioteke Srbije, cenjenog stručnjaka u našoj profesiji.

Da bi objasnili navedeni stav, moramo u kratkim crtama preneti činjenice uvodne studije, pisane jasnim i preciznim stilom, što može samo neko ko je odlučio da iznese istorijske činjenice i protumači ih bez želje za povlađivanjem trenutnoj politici.

Časopis Dabro-bosanski Istočnik počeo je da izlazi u vreme austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine. To je vreme Kalajevog režima i označava početak pokušaja formiranja bosanske nacije – isticana je i potreba za jednim, zajedničkim jezikom. Pod parolom "bošnjaštva", sprovođena je versko-prosvetna politika sa germanizacijom kao osnovnim načelom. Nastojalo se da se Pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini potčini Sremsko-karlovačkoj mitropoliji, što je dovelo do borbe pravoslavnog stanovništva za versko-prosvetnu autonomiju.

Austrijska vlast je, kao zajednički neprijatelj, postigla da su prvaci pravoslavnog i muslimanskog stanovništva često zajedno istupali i međusobno se pomagali, uprkos činjenici da je sve takve pokušaje Austrija sasecala u korenu – u svojim namerama uspela je tek posle aneksije. Benjamin Kalaj je Hrvatima, Srbima i Muslimanima nudio bošnjaštvo kao naciju, radeći istovremeno na njihovom podvajanju. Njegova namera bila je da Bosnu i Hercegovinu nacionalno i kulturno izoluje, da prekine sve veze sa Srbijom, Crnom Gorom, Hrvatskom i Dalmacijom.

Crkva i škola su predstavljale institucije kojima su Srbi u Bosni i Hercegovini branili svoju versku i nacionalnu individualnost, te je razumljivo što je novi režim želeo da se prvo s njima obračuna. Nova vlast sklopila je u martu 1880. konvenciju sa Vaseljenskom patrijaršijom, kojom je obezbedila sebi mogućnost mešanja u unutrašnji život crkve i poništenje ranije stečenih povlastica crkve i škole. Austrijski car je dobio pravo da imenuje i razrešava srpsko-pravoslavne episkope u Bosni i Hercegovini, a carigradski patrijarh bi takva rešenja samo potvrđivao. Nakon toga je 16/28. juna 1881. Austrougarska zaključila tajnu konvenciju sa Srbijom, koja je obećala da na svojoj teritoriji neće dozvoliti nikakve verske ili političke pokrete protiv Austrougarske. Statut srpske pravoslavne crkve formulisan je onako kako je najviše odgovaralo novoj vlasti.

Okupatorski režim kontrolisao je crkvu i školu, opštinu i skupštinu. Do otpora je došlo prvo u mostarskoj crkveno-školskoj opštini, a kasnije se proširio na gotovo sve bosansko-hercegovačke opštine. Novoformirani pokret za crkvenu i prosvetnu autonomiju sve više je dobijao odlike šireg nacionalnog pokreta.

Nakon proterivanja velikog broja učitelja iz Srbije i Vojvodine, zaveden je strogi nadzor nad učiteljima svih škola i zavoda i provera njihove "političke podobnosti". Državna vlast je, po svom nahođenju, otpuštala učitelje, ukidala veroispovedne škole, zabranjivala svetosavske proslave i radila na stvaranju svog svešteničkog kadra.

Namera Austrougarske bila je postepeno otvaranje državnih interkonfesionalnih osnovnih škola i stvaranje lojalnih građana. Iako su škole bile besplatne, očekivanja nove vlasti nisu se obistinila. Uprkos činjenici da su morali da plaćaju školovanje, Srbi su se opredeljivali za svoje pravoslavne škole.

Uz obrazloženje da su učitelji nestručni, Zemaljska vlada donosi uredbu o tzv. certifikatu, radi provere stručne spreme učitelja srpskih škola. Tražila se i posebna svedodžba o moralnom i građanskom vladanju, bez koje novi učitelj nije mogao da stupi na dužnost. Školski odbori, učitelji i crkveno-školske opštine protivili su se ovome, kao i bilo kakvom nadzoru u radu srpskih škola.

Prve inicijative u vezi sa poboljšanjem stanja školstva pokrenuo je arhimandrit Sava Kosanović. Zalagao se za otvaranje srpske gimnazije u Sarajevu, bogoslovije, kao i poboljšanje stanja srpskog školstva uopšte.

Mora se istaći i veoma plodan rad prosvetno-kulturnog društva "Prosveta", koje je delovalo na celom području Bosne i Hercegovine. Pripreme oko njegovog osnivanja trajale su više godina, a njegov rad bio je duboko prožet nacionalnim duhom i osećanjem. "Prosveta" je pružala pomoć kako školama, tako đacima i studentima. Njeno delovanje izazivalo je nepoverenje i neprijateljski stav kod zemaljske vlade, a 1914. proglašena je "ognjištem veleizdaje".

Srpski narod se odupirao stvaranju nametnute "bosanske" narodnosti ispoljavanjem snažnog interesovanja za narodnu književnost i kulturno nasleđe. U borbi za crkveno-školsku autonomiju, priređivane su svetosavske proslave, besede, godišnjice, osnivana su pevačka društva, dobrotvorne zadruge i razna druga udruženja.

U Bosni i Hercegovini je pod austrougarskom upravom pokrenuto preko 150 listova, časopisa i drugih periodičnih publikacija. Austrougarska je vodila računa o štampi, te su dozvolu za izdavanje dobijali samo režimski listovi i časopisi, koji su zbog toga nailazili na nerazumevanje i odbojnost kod čitalaca. Odlika srpske pravoslavne periodike u ovom periodu bila je čvrsta nacionalna svest, težnja ka uspostavljanju što jačih veza sa Srbijom. Prvi nacionalni časopisi javili su se u Sarajevu.

Na konzistorijalnoj sednici od 15. maja 1887. Dabro-bosanski mitropolit Đorđe Nikolajević uputio je predstavku Visokoj zemaljskoj vladi za dozvolu pokretanja lista srpsko-pravoslavnog sveštenstva u Bosni i Hercegovini. U predstavci se navodi da će se list isključivo baviti crkveno-prosvetnim sadržajima, da će biti verski trpeljiv i da se neće mešati u političke stvari. Za urednika je predložen Nikola G. Lalić (1860-1889), a vlasnik lista bi bila Mitropolitska konzistorija. U programu lista precizirano je da će donositi poučne članke za narod i sveštenstvo, crkvene propovedi i besede, crkvene starine, običaje i istorijske podatke, naredbe i konzistorijalne okružnice, kao i državne koje se dotiču sveštenstva, crkve, škole i opštine, crkvene vesti, književne vesti, razne beleške, životopise svetitelja i glavne praznike u kratkom izvodu i pravilo crkveno.

Uprkos nepovoljnim izveštajima o uredniku Laliću (koji je završio bogosloviju u Beogradu i proveo dve godine na studijama na Duhovnoj akademiji u Kijevu), Zemaljska vlada je preporučila molbu, pa je Zajedničko ministarstvo finansija 13. juna 1887. odobrilo koncesiju za izdavanje ovog časopisa. Uz odobrenje za pokretanje lista, ministarstvo je postavilo i sledeće uobičajene uslove: da u svako doba može oduzeti povlasticu za izdavanje, da se list podvrgne preventivnoj cenzuri, da se cenzurisana mesta u listu ne smeju ostavljati prazna i da svaka promena u programu ili naslovu lista mora biti prijavljena Zemaljskoj vladi i od nje tražena dozvola.

Prvi broj Dabro-bosanskog Istočnika izašao je u julu 1887. godine. Njegov program bio je zapravo program dotadašnjeg delovanja srpskog sveštenstva. Pozivajući čitaoce na odziv i saradnju, urednici ističu da se takvog posla ne bi prihvatili da nisu očekivali i dobili moralnu i materijalnu podršku od mitropolita Đorđa Nikolajevića. U prvom oglašavanju, uredništvo se obraća Savi Kosanoviću s nadom da će "iz svoje bogate riznice koje zrno znanja podariti", a mitropolit Đorđe Nikolajević je pozvao sveštenstvo na pretplatu, preporučujući mladim sveštenicima da sarađuju u listu.

U dvobroju 11/12 za 1888, ohrabreno uspehom, Uredništvo obaveštava čitaoce da će proširiti obim časopisa i da će, osim crkvene tematike, objavljivati i priloge vezane za prosvetu i školstvo.

Za vreme uredništva Đorđa Petrovića, list je donosio i društvene i kulturne vesti, pouke, putopise, radove iz etnografije i etnologije, slično Bosanskoj vili. Od br. 4/ 1894. godine urednik je postao Vasilije S. Popović, tadašnji protojerej, a kvalitet lista počeo je naglo da opada.

Najveći broj književnih radova objavljen je u prvim godinama izlaženja časopisa. Đorđe Petrović je objavljivao religiozno-poučne članke, besede, opise starih manastira, natpisa i slično. Ipak, treba naglasiti da je najveći deo u stvaranju koncepcije imao sam mitropolit, Đorđe Nikolajević.

Nakon imenovanja Vasilija Popovića za privremenog upravitelja Reljevske bogoslovije, novi urednik postao je Stevo N. Davidović, koji je tu dužnost obavljao sve do kraja 1897. godine. Uređivao je Istočnik uz bezbroj teškoća, u punom jeku borbe za crkveno-školsku autonomiju. Obim lista se povećao, broj saradnika porastao, ali je časopis zapao u krizu. Prilozi su bili slabi, a sve je više bilo članaka sveštenika u kojima se kritikovao narod. Postalo je očigledno da je časopis izgubio podršku i naroda i samog sveštenstva, i sve je manje bilo sveštenika raspoloženih za uređivanje časopisa koji je bio u službi mitropolita lojalnih okupatorskom režimu. Bosansko-hercegovački Istočnik bio je tako strogo kontrolisan, da je najkritičniji period borbe za autonomiju prošao bez značajnijeg komentara u ovom časopisu. U dvanaestoj godini izlaženja, časopis je postao službeni vesnik i organ srpsko-pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini. Dobio je novo ime – Istočnik, novo uredništvo i manji format, kao i nešto izmenjen podnaslov: duhovni časopis za crkveno-prosvetne potrebe srpsko-pravoslavnog sveštenstva i naroda u Bosni i Hercegovini.

Početkom 1900. uredništvo Istočnika preuzima tadašnji jeromonah Ilarion Radonić, koji je od 1898. radio kao profesor u Reljevskoj bogosloviji. Uredničke poslove obavljao je od 1. januara 1900. do 30. septembra 1907. godine. Kao urednik, Radonić je i sam dosta pisao. Njegovi najbrojniji radovi bili su kritički prikazi i osvrti na knjige i časopise, najčešće dela iz istorije pravoslavne crkve, književnosti, izdanja Matice srpske. Objavljen je i određen broj beseda, prigodnih propovedi i poučni članci iz pastirske prakse. Za vreme njegovog uređivanja osetno je porastao broj prevoda stručnih i teoloških rasprava ruskih autora.

Zbog malog broja pretplatnika, u 25. godini izlaženja, Istočnik je prestao da izlazi. Prestanku izlaženja doprinelo je pokretanje Vjesnika, zvaničnog organa srpsko-pravoslavnih crkveno-školskih vlasti u Bosni i Hercegovini.

Teške prilike u Bosni i Hercegovini nisu išle u prilog procvatu kulturnog života, međutim, potreba za knjigom i periodikom rasla je, te je pojava listova na narodnom jeziku izazvala veliko interesovanje. Za veliku zainteresovanost za sakupljanje narodnih umotvorina treba zahvaliti tadašnjem mitropolitu Savi Kosanoviću. Za sam Istočnik, njegovo pokretanje, koncepciju i zalaganje na prikupljanju narodne književnosti zaslužan je i Đorđe Nikolajević. Sakupljanje i objavljivanje narodne književnosti, radova iz istorije, prosvete, organizovanje raznih priredbi – sve je bilo podređeno buđenju nacionalne svesti. Književnost u Istočniku ima mnogo slabosti i nedostataka – skromni i kvalitetom i brojem, objavljeni radovi nastajali su na temelju narodne književnosti i prožeti su religioznim duhom. U početku se, kao podrška listu, pesničkim prilozima javljaju poznatija imena, a kasnije uglavnom sveštenici i učitelji. Pisali su najčešće iz patriotskih pobuda i uglavnom prigodne pesme, te se o njihovoj umetničkoj vrednosti ne može govoriti. Na polju sakupljanja narodnih umotvorina, rezultati su daleko veći. Objavljivane su narodne pesme, priče, izreke i misli, običaji i predanja, čime je Istočnik stekao veliki ugled, naročito u prvim godinama svoga izlaženja. Najveći broj saradnika na ovom polju sarađivao je i u Bosanskoj vili, Glasniku Zemaljskog muzeja i drugim listovima.

Vid Vuletić Vukasović se u Istočniku bavio starinama u Bosni i Hercegovini, opisima natpisa, stećaka, pravoslavnih običaja i obreda, ikona. Urednike časopisa je najviše zanimalo poreklo starih crkvenih knjiga, crkava, naselja, manastira, raznih relikvija i dr. Na opisu starih knjiga i rukopisa radila su većinom sveštena lica, doktori teologije, profesori, mitropoliti, urednici, poznavaoci staroslovenskog i starogrčkog jezika: Đorđe Nikolajević, Hadži Savo Kosanović, Ilarion Radonić, Marko S. Popović, Vid Vuletić Vukasović, Vaso Zrnić i mnogi drugi, a veliki broj tekstova je ostao anoniman. Prilozi iz Istočnika ove tematike često su citirani i navođeni kao podaci u koje se nije sumnjalo.

Čest saradnik Istočnika bio je i Dionisije Miković (1861-1942), rodoljub, pesnik, naučnik i kulturni radnik, folklorista, istoričar, urednik i izdavač.

O drugim listovima i časopisima u Istočniku nalazimo samo vesti povodom njihovog pokretanja, promena uredništva, povodom izlaska novih godišta, navođeni su i sadržaji novih brojeva (Glasnik Zemaljskog muzeja).

Zvanične objave i okružnice sa mitropolitovim potpisom najčešće su se odnosile na odluke koje su se ticale ustrojstva eparhija, poštovanja pravila crkvene službe, razrešenja, naimenovanja, odlikovanja i premeštaja sveštenika.

U Istočniku je zabeleženo i osnivanje novih čitaonica (Banja Luka, Foča, Čajniče), kao i štamparija, godišnjica Obodske štamparije i osnivanje Muzeja Đ. Nikolajevića u Staroj crkvi u Sarajevu, 1890. godine.

Biografski članci najčešće su objavljivani povodom ustoličenja novoizabranih mitropolita, povodom nagrađivanja ili smrti neke istaknute ličnosti. Značajne su biografije Đorđa Nikolajevića, Save Kosanovića, Nikole Mandića, Ilariona Ruvarca, Petra Zimonjića, Bogdana Zimonjića i drugih. Nekrolozi su dati sa vrlo opširnim biografijama sa posmrtnim govorima i opisima sahrane. Navešćemo neke hagiografije: Žitije svetog Vasilija Otroškog, Skazanje žitija kneza Lazara (Gerblanovića) i Kraći –životopis svete prvomučenice i ravnoapostolne Tekle, čiji je autor Hadži Sava Kosanović.

Na kraju možemo reći da su za vreme austrougarske okupacije prava koja su Srbi uživali od turskih reformi 1856. došla u pitanje. Konvencijom sklopljenom između Austrougarske i Carigradske patrijaršije, ukinuta je versko-prosvetna samouprava Srba. Od predaje Prvog carskog memoranduma 1896, sve do donošenja Uredbe o organizaciji Pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini 1905. traje neprekidna borba Srba za crkveno-školsku autonomiju.

Posle ostavke Save Kosanovića, kao i smrti mitropolita Đorđa Nikolajevića, na čelo mitropolija dolazili su ljudi koji su u najvećem broju slučajeva bili odani režimu. Vladike oko Nikolaja Mandića primale su redovni mesečne i godišnje subvencije, a oni koji su želeli da stanu uz narod, stradali su kao nacionalisti. U prvim godinama izlaženja, Istočnik je odigrao vrlo značajnu ulogu u širenju kulture i podizanju nivoa verskog i prosvetnog života naroda. Međutim, kako je novi režim sve više upravljao crkvom, školom, privrednim i kulturnim životom, entuzijazam Istočnika je splasnuo. Na kraju svog izlaženja bio je konzervativni sveštenički časopis, ali je uvek ostajao na visini svog osnovnog zadatka – da bude svešteni list za crkvene potrebe, koji je obuhvatao i dragocene materijale za kulturnu istoriju našeg naroda.

Bibliografija sadrži 4.721 jedinicu – izostavljeni su jedino određeni edikti povodom oglašavanja potrage za odbeglim supružnicima.

Bibliografski opis je rađen po standardu ISBD(CP). Veliki broj inicijala, šifara i pseudonima razrešen je, kako navodi autor u "Napomenama uz bibliografiju", a u bibliografskoj građi mogu se naći i podaci o fotografijama sledećih ličnosti: Nikole Mandića, Bogdana Zimonjića, Petra Zimonjića, Dionisija Mikovića, Đorđa Nikolajevića i dr, kao i ikonostasa Pravoslavne srpske crkve u Rogatici. Raspored građe je po UDK grupama, a unutar pojedinih grupa, azbučno po prezimenima autora ili po naslovima. Više jedinica istog autora raspoređeno je po azbučnom redosledu naslova. Bibliografiju prati više registara: imenski, registar prevodilaca, registar razrešenih inicijala, šifara i pseudonima, registar nerazrešenih inicijala, šifara i pseudonima, kao i registar mesta, a navedeni su i izvori i literatura.

*Reč sa promocije knjige održane 29. maja 2010. godine na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu u Beogradu. (Dunji – ovo ide na dnu strane, ali ja ne umem)