Jasna Čanković
cankovic@unilib.bg.ac.rs

Sofija Kojević
kojevic@unilib.bg.ac.rs
Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković", Beograd

Građa o Simi Matavulju u
Odeljenju za narodnu književnost
Univerzitetske biblioteke u Beogradu

Sažetak
Tekst je posvećen arhivskoj građi o Simi Matavulju (1852-1908) koja se nalazi u Odeljenju za narodnu književnost Univerzitetske biblioteke "Svetozar Marković" u Beogradu, a deo je obimne rukopisne zaostavštine Vojislava Jovanovića Maramboa (1884-1968). Ovaj arhivski materijal koji čine 692 lista rukopisa i mašinopisa svedoči o nameri Vojislava Jovanovića da neautorizovane tekstove Sime Matavulja, objavljivane u periodičnim publikacijama s kraja XIX i s početka XX veka, sakupi i objavi u jednoj knjizi pod naslovom Anonimni Matavulj. Svoju nameru Jovanović, nažalost, za života nije ostvario, ali je sačuvana rukopisna građa, sama po sebi, dragocen izvor za proučavanje književnog jezika Sime Matavulja sa leksičko-semantičkog aspekta, kao i značajan prilog biografiji ovog velikog srpskog realiste.

Ključne reči: Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković", Odeljenje za narodnu književnost, Vojislav Jovanović Marambo, Simo Matavulj, arhivska građa

Vojislav Jovanović Marambo (1884-1968) bio je svestrana ličnost i neumorni naučni radnik. Bibliografija njegovih radova veoma je bogata, kako raznolikošću stručnih oblasti kojima se bavio, tako i brojem jedinica. Bio je istoričar književnosti, i to sa posebnim naglaskom na proučavanju narodnih umotvorina, zatim prevodilac, bibliograf, arhivista, dramski pisac i kritičar, diplomata, sjajni fotograf-amater, kao i strastveni kolekcionar knjiga. Kao naučnik, profesor univerziteta i, iznad svega, bibliofil, Vojislav Jovanović je za života oformio ličnu biblioteku koju je s ljubavlju stvarao punih šezdeset godina. Ovu dragocenu zbirku knjiga i časopisa, zatim svoju obimnu rukopisnu zaostavštinu, bogatu prepisku, zavidnu zbirku fotografija, kao i samu porodičnu kuću u Birčaninovoj ulici, Vojislav Jovanović je testamentom zaveštao Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu. Tako je Dom Vojislava Jovanovića od 1979. godine postao legat Univerzitetske biblioteke. Arhivska građa u okviru ličnog fonda Vojislava Jovanovića razvrstana je u sedam grupa (lična dokumenta, imovinsko-pravna dokumenta tvorca fonda, imovinsko-pravna dokumenta porodice Jovanović, dokumenta delatnosti, prepiska, dokumenta srodnika tvorca fonda i isečci) unutar kojih su, na osnovu opšteg sistematizacionog plana za sređivanje ličnih i porodičnih fondova prilagođenog specifičnostima konkretnog fonda, formirane podgrupe.

Posebnu celinu u okviru obimne zaostavštine Vojislava Jovanovića čini građa o velikom srpskom piscu Simi Matavulju. Ovaj dragoceni dokumentarni materijal svrstan je u podgrupu sa građom o narodnoj i pisanoj književnosti koja se, uz građu iz oblasti arhivistike, istorije i pozorišne umetnosti, nalazi u velikoj grupi koju čine dokumenta delatnosti. Iako je težište Jovanovićevog bavljenja istorijom književnosti bilo kritičko ispitivanje autentičnosti srpskih narodnih umotvorina, kao i proučavanje recepcije naše narodne poezije u okviru evropskog romantizma, Jovanović je veliku pažnju posvetio i izučavanju života i dela velikana srpske realističke proze Sime Matavulja (1852-1908).

Rukopisna građa o Simi Matavulju nalazi se u fascikli koju je sam Jovanović naslovio Građa za knjigu Anonimni Matavulj. Ovaj naslov nedvosmisleno govori o nameri Vojislava Jovanovića da svoj naučno-istraživački rad usmeri na proučavanje književnog dela ovog velikog srpskog realiste i da plodove tog istraživanja sabere i objavi u okviru jedne celine. Na veliku žalost proučavalaca i poštovalaca života i dela Sime Matavulja, Vojislav Jovanović ovu svoju nameru nije za života ostvario. Arhivsku građu o Matavulju čine rukopisi i mašinopisi Jovanovićevih objavljenih i neobjavljenih tekstova, bibliografske beleške, isečci iz novina, kao i obilje istraživačkog materijala sačinjenog od rukopisnih beležaka. Ova građa je razvrstana u deset manjih fascikli, od kojih je svaka naslovljena prema temi na koju se odnose beleške koje se u njoj nalaze, i broji ukupno 692 lista rukopisa i mašinopisa i tri isečka iz novina.

Suštinski, ovaj interesantan i vrlo podsticajan istraživački materijal bi se mogao svrstati u tri veće celine: privatni život Sime Matavulja, njegov književni rad i njegov novinarski rad. Sam Vojislav Jovanović u članku "Anonimna proza Sime Matavulja" objavljenom u Letopisu Matice srpske za septembar 1954. godine, knj. 374, sv. 3, govori o svojoj nameri da prepozna i sakupi u jednu knjigu Matavuljeve nepotpisane radove ili radove pod različitim pseudonimima objavljene u novinama i časopisima. To su, kako Jovanović kaže: "...štampani članci, eseji, prikazi pa i beletristični napisi... njih će po mom računu biti oko stotine i činiće knjigu od 350 do 400 strana. Svi oni ostali su do sada nepoznati Matavuljevim biografima, bibliografima i izdavačima... Ja sam zadao sebi dosta posla (mogu dodati: veoma zanimljiva posla) da po starim našim listovima, uglavnom između 1890. i 1900. godine... iznađem pomenute njegove radove; po sebi se razume da ću za svaki od njih imati da navedem dokumentarni materijal koji svedoči o Matavuljevom autorstvu. Ove dokaze ja sam tražio u biografiji samoga Matavulja, u njegovoj prepisci, a naročito u njegovim delima".

U fascikli koju je sam Jovanović nazvao Naslovna strana – pregled sadržine nalaze se rukopisne beleške koje otkrivaju moguće verzije naslova buduće knjige o Matavulju (Tajni Matavulj, Matavulj bez potpisa, Nepotpisani Matavulj, Mislim da je sve ovo Matavulj, Matavulj novinar), kao i spisak nepotpisanih tekstova – članaka iz periodičnih publikacija u periodu od 1890. do 1900. godine, za koje je Jovanović smatrao da su Matavuljevi. Ovi tekstovi su uglavnom objavljivani u Malim novinama čiji je osnivač bio Pera Todorović (1852-1907), poznati srpski političar i pisac, sa kojim je Simo Matavulj bio u vrlo dobrim privatnim i poslovnim odnosima. U svom članku "Matavulj i Pera Todorović", objavljenom u cetinjskom časopisu Stvaranje za maj 1957. godine, Golub Dobrašinović (1925-2008), priznati proučavalac dela Vuka Stefanovića Karadžića i Sime Matavulja, hvali rad Vojislava Jovanovića na otkrivanju anonimnih Matavuljevih tekstova u Malim novinama i kaže: "Dr M. V. Jovanović je na osnovu savjesne i oštroumne analize, otkrio u Malim novinama takoreći čitavu knjigu Matavuljevih anonimnih napisa." Iz ovog članka se može zaključiti da je Vojislav Jovanović vodio usmene razgovore sa Golubom Dobrašinovićem o konkretnim tekstovima za koje je smatrao da su "iz Matavuljevog pera" (članak "Velika vojvodkinja Stana Mirkova") ali, nažalost, pomno pripremanu knjigu o Matavulju, o kojoj svedoči obilje rukopisnog materijala, Vojislav Jovanović nikada nije objavio. O svom istraživačkom postupku i načinu rada na utvrđivanju Matavuljevog autorstva nad pojedinim tekstovma, Marambo govori u već pomenutom članku "Anonimna proza Sime Matavulja". Reč je o tekstu pod naslovom "Slikar i trkač" objavljenom u Malim novinama 12. januara 1893. godine, koji u suštini predstavlja nekrolog hrvatskom slikaru Ferdi Kikercu. Analizirajući ovaj tekst u cilju utvrđivanja autorstva, Jovanović u svom naučno-istraživačkom postupku ukršta nekoliko elemenata, kao što su prilike u Matavuljevom privatnom životu u vreme objavljivanja teksta i motivi, izrazi i sintagme koji su zastupljeni u tekstu, a koji se, prema Jovanovićevim tvrdnjama, javljaju i u pojedinim Matavuljevim pripovetkama, kao i u romanu Bakonja fra-Brne. Jovanović u prilog svojoj tezi navodi pojedine specifične izraze i fraze iz pomenutog teksta, kao što su "valjati očima" ili "napopao" koje u istom obliku pronalazi i u romanu Bakonja fra-Brne ili Bilješkama jednog pisca.

U časopisu Delo za decembar 1957. godine objavljen je članak pod naslovom "Matavulj i Pašić" koji predstavlja svedočanstvo o još jednom značajnom Jovanovićevom otkriću. Naime, podrobno analizirajući stilske, jezičke i ortografske osobine teksta, kao i Matavuljeve lične razloge, Jovanović uverljivo dokazuje Matavuljevo autorstvo teksta "Pilula Pašiću" iz Malih novina od aprila 1894. godine. U ovom tekstu Jovanović ističe vrednost neautorizovanih Matavuljevih tekstova i kaže da su neki od njih "od znatnog interesa za našu književnu, kulturnu, pa i političku istoriju". Jovanović ističe da nijedan proučavalac Matavuljevog rada nije "ovaj beletrističko-novinarski napis" uvrstio među njegove tekstove. Iako je ovaj članak bio nepotpisan, tj. ispod naslova je samo bilo napisano "od jednog putnika" , Vojislav Jovanović je, zahvaljujući svom temeljnom poznavanju biografije Sime Matavulja, kao i osobina njegovog književnog jezika, uspešno odbranio svoju tezu da da je ovaj tekst, kako sam kaže "očigledno i neosporno" Matavuljev.

Posebnu i naročito zanimljivu celinu u okviru rukopisne građe o Simi Matavulju predstavljaju beleške Vojislava Jovanovića pod naslovom Rečnik Matavulja. U članku iz Letopisa Matice srpske Jovanović otkriva da je iz Matavuljevog dela "izvukao za svoju upotrebu čitav jedan mali rečnik "matavuljizama", čitav jedan azbučni spisak specifičnih stilskih i leksičkih osobenosti Matavuljeve proze od približno 1800 reči, koje mogu biti "...ne samo odlučujući činilac pri analizi njegovih anonimnih tekstova, već ponekad ujedno i ključ koji nam odaje mnogu tajnu njegove pripovedačke veštine". Upravo ovom svojom konstatacijom Jovanović ukazuje na višestruki smisao svojih istraživanja leksičkog bogatstva koje se nalazi u književnom delu Sime Matavulja. Živeći u podnebljima u kojima se sačuvao izvorni narodni govor, kao što su Dalmacija, Hrvatsko zagorje ili Boka Kotorska, Matavulj je, kako sam kaže "stekao neobično poznavanje narodne frazeologije i obilje sinonima". Leksičko blago sa kojim je bio u dodiru je, sa svog izvora, direktno, u obliku provincijalizama, ili indirektno, u vidu "matavuljizama", ušlo u književno delo ovog klasika srpske realističke proze. Vojislav Jovanović je svojim istraživanjima Matavuljevog leksičkog korpusa i leksikografskom obradom materijala napravio značajan korak u pravcu lingvističkog pristupa njegovom književnom delu i dao potku nekim budućim leksičko-semantičkim proučavanjima književnog jezika Sime Matavulja.

Rukopisni materijal o leksici Sime Matavulja, prema belešci samog Jovanovića, obuhvata 1762 leksikografske jedinice date po azbučnom redu. Jovanović je kao izvore za ovaj rečnik koristio književna dela Sime Matavulja, njegove tekstove objavljivane u novinama i časopisima (Nova iskra, Novinar, Bosanska vila, Otadžbina, Delo, Trgovačke novine, Brankovo kolo, kalendar Javor i drugi), kao i Matavuljeva pisma Arsi Pajeviću, Milanu Saviću, Lazi Kostiću, Tomi Popoviću, Marku Caru, Valtazaru Bogišiću, Veljku Radojeviću, Jovanu Grčiću i bratu Đuri Matavulju, koja su mu, u najvećoj meri, bila dostupna u Institutu za književnost SANU, u kojem je radio od 1950. godine. Jovanović uz svaku leksemu navodi izvore, a u nekim slučajevima daje i kraći komentar ili značenje reči. Matavuljev rečnik obiluje specifičnim rečima i izrazima kao što su: bakočiti se, bjelojug, blagoutrobije, bobonjiti, bratikoviću, bratanoviću, veničar (lekar), valjati očima, vo bez rogova, glavariti, dobričak, žalovanje, dočekljivost, živolazan, zazorljiv, zverac, zbojit, zlopitan, izništiti se, mekoobrazni, naravstven, najposlijenkarce, našijenac, oblijekoliti, oštrljasta, pravoslavnjački, proglušiti, sustig, šaka jada ili špag.

Pored istraživanja leksike, Vojislav Jovanović se bavio i interpunkcijom u tekstovima Sime Matavulja. On je utvrdio da Matavulj veoma često koristi zagrade u koje umeće reč i zaključio da je ta upotreba "češća no kod drugih pisaca njegove vrste i vremena". Takođe, Jovanović je istakao i čestu upotrebu "znaka čuđenja" kod Matavulja u koji svrstava znak uzvika, dva znaka uzvika, upitnik i upitnik i uzvičnik zajedno. O ovoj pojavi u Matavuljevoj prozi Jovanović kaže: "Matavulj podvlači neobičnost svoje (inače tačne) opservacije, a još više on se služi ovim znakom da notira ton reči svoga pripovedanja, usmenog. Upotreba ovoga znaka izgleda preterana, ali ona je vrlo karakteristična za Matavulja. Pri redigovanju njegovih tekstova ovi se znaci čuđenja imaju sačuvati". Takođe, Jovanović analizira i Matavuljevu upotrebu znaka ^ uz genitiv množine, zaključivši da "je uglavnom namenjen čitaocu koji bi tekst recitovao na glas kao što se pripoveda."

U okviru istraživačkog materijala o Simi Matavulju nalaze se i rukopisne beleške Vojislava Jovanovića koje predstavljaju svojevrsnu bibliografiju listova i časopisa koji, kako sam Jovanović kaže: "...se imaju uzeti u obzir za dalja traganja". Ovaj popis sadrži naslove periodičnih publikacija koje su izlazile između 1884. i 1918. godine. Pored već pomenutih naslova koji su Jovanoviću poslužili kao izvor, na ovom spisku su se našli i časopisi Srđ, Branik, Carigradski glasnik, Borba, Bosansko-hercegovački glasnik, Velika Srbija, Glas Crnogorca, Danica, Nada i mnogi drugi. Ova bibliografija je posebno interesantna jer otkriva i neke, javnosti ne mnogo poznate, naslove periodike koja je početkom XX veka izlazila na prostorima Srbije, Crne Gore, Hrvatske i Bosne i Hercegovine, kao što su Bdinove novosti, Zublja ili Beograđanin. Pored naslova novina i časopisa, Jovanović u svojim beleškama navodi i spisak poznanika Sime Matavulja od oko 60 imena za koje je, najverovatnije, smatrao da poseduju saznanja ili pisana svedočanstva o književnoj i publicističkoj aktivnosti ovog pisca.

Rukopisna građa Vojislava Jovanovića Maramboa o Simi Matavulju predstavlja vrlo podsticajan istraživački materijal, kako za proučavaoce njegovog književnog dela, tako i za njegove biografe i bibliografe. Jovanović u svojim iscrpnim istraživanjima, sačuvanim u vidu beležaka, dovršenih i nedovršenih tekstova i bibliografija, donosi niz značajnih saznanja o leksičko-semantičkim slojevima književnog jezika Sime Matavulja, kao i mnoštvo dragocenih priloga o njegovom ličnom i poslovnom životu (beleške i tekstovi o Matavuljevom odnosu sa Perom Todorovićem i Nikolom Pašićem, o radu u Presbirou od 1893-1895. godine, ili o privatnom životu i vezama sa ljudima iz kulturnog i javnog miljea Beograda s početka XX veka). Dalji rad bibliotekara legata Vojislava Jovanovića Maramboa na istraživanju i objavljivanju celina njegovog rukopisnog fonda bio bi od izuzetnog značaja za upoznavanje javnosti sa delom ovog izuzetnog kulturnog i naučnog radnika.

LITERATURA

1. Ajdačić, Dejan. "O neobjavljenim knjigama Vojislava M. Jovanovića o narodnoj književnosti". Raskovnik br. 71-72 (1993): 150-159.
2. Garonja, Slavica. Vojislav M. Jovanović-Marambo život i delo. Katalog izložbe. Beograd: Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković", 1988.
3. Gordić, Gordana i Ilija Nikolić. Porodica Mate i Julke Jovanović. Beograd: Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković", 1988.
4. Deretić, Jovan. Kratka istorija srpske književnosti. Beograd: BIGZ, 1987. http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/ (preuzeto 19. 9. 2010). Takođe dostupno i u štampanom obliku.
5. Dobrašinović, Golub. "Matavulj i Pera Todorović". Stvaranje (1957): 423-425.
6. Jovanović, Vojislav Marambo. "Anonimna proza Sime Matavulja". Letopis Matice srpske knj. 374, sv. 3 (1954): 203-207.
7. Jovanović, Vojislav Marambo. Zbornik radova o narodnoj književnosti. Beograd: Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković", 2001.
8. Jovanović, Vojislav Marambo. "Matavulj i Pašić". Delo 3, br. 12 (1957):900-911.
9. Jovanović, Vojislav Marambo. Rukopisne beleške.
10. Nikolić, Ilija. Dr Vojislav M. Jovanović 1884-1968. Beograd: izd. autora, 1969.
11. Nikolić, Ilija. "Dr Vojislav M. Jovanović – ljubitelj starih i retkih knjiga". Bibliotekar 6 (1970): 611-617.